در تاریخ نشر ایران، بیشتر کتابهای حوزه اندیشه و فلسفه که نماینده یک جریان فکریاند، در سیطره جریان چپ یا روشنفکران فرانسوی و آلمانی بوده است. این برتری در سالهای قبل از انقلاب بسی بیشتر بود و بهخصوص در دهه اول انقلاب، شدت و حدت افزونتری هم پیدا کرد و بسیاری از تحرکات تندروانه در سطوح گوناگون فکری و اجرایی را به دنبال داشت.
شاید اکنون، که بیش از ۱۵۰ سال از تولد لنین میگذرد (زاده ۲۲ آوریل ۱۸۷۰)، بتوان درباره اندیشه چپ در ایران داوری دقیقتری به دست آورد؛ این که چگونه با حضور و نفوذ حزب توده ایران، رسوبات آن همچنان در جریانهای دیگر چپ، از جریانهای اسلامی و دینی تا مارکسیستی و غیردینی، نفوذ و بروز داشته است و همین نفوذ، سبب شده است تا عمده مترجمان و مولفان به اندیشههای چپ یا متفکرانی چون هایدگر و مارکس و هگل، که ریشههای اصلی این گونههای فکریاند، روی بیاورند.
پس از انقلاب، با انتشار ترجمه دکتر عزتالله فولادوند از کتاب «جامعه باز و دشمنان آن» اثر کارل پوپر و نگاه انتقادی چهرههایی چون عبدالکریم سروش و حلقه کیان به اندیشه چپ و رواج جریانی به نام لیبرالیسم، شاخهای در ایران پدید آمد که توجه به اندیشمندان آنگلوساکسون را در دستور کار خود قرار داده بود؛ شاخهای که همواره با طعنه و اتهام هسته سخت قدرت در ایران روبهرو بود و اگرچه اندیشههایش در برخی بخشهای اجرایی طرفدارانی پیدا کرد، اما فشارهای وارده بهاندازهای بود که فرصت بروز آزادانه آن دیدگاهها کمتر فراهم شد.
ایده شکلگیری کتاب در سفر تحقیقاتی به آمریکا
مرتضی مردیها از جمله این افراد بود که بعدها و در سالهای دولت اصلاحات و پس از بازگشت از تحصیل در پاریس، ابتدا با یادداشتهای مطبوعاتی و سپس با کتابهای ترجمهای و تالیفی، سعی کرد شاخهای از اندیشه لیبرالیسم را در ایران نمایندگی کند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
کتاب «لیبرالیسم محافظهکار» که سال گذشته به بازار کتاب راه یافت، نمونهای شاخص از ترویج اندیشه لیبرالیستی است که ترجمهاش به تقویت و نهادینه کردن مبانی نظری این اندیشه مدد میرساند؛ اثری که به یاری فضای برکتخیز موجود در دنیای مجازی، این سالها بیشتر محل تامل و توجه بوده است.
چنان که در مقدمهاش آمده است، این کتاب باید دستکم پنج سال زودتر از این منتشر میشد، اما تعلل ناشر و حجم بالای کتاب و احتمالا بازار کساد فروش کالایی چون کتاب و بهویژه کتابهای حوزه اندیشه، انتشار آن را پنج سال به تاخیر انداخت. با این حال، کتاب در همین فاصله به چاپ دوم رسید تا نشان دهد که حداقل در داخل کشور تا اندازهای دیده شده است.
در این فاصله، برگردان فارسی دیگر آقای مردیها نیز که ترجمه اثر معروف استیون پینکر (اندیشمند لیبرالمسلک آمریکایی و نخستین اندیشمند از مجموعه ۲۰ نفره کتاب حاضر) است، به بازار آمد که در جای خود قابل تحلیل و بررسی است. این کتاب با عنوان «فرشتگان بهتر ذات ما؛ چرا خشونت در جهان کاهش یافته است» با قیمتی دو برابر قیمت کتاب قبلی آقای مردیها، منتشر شد.
آقای مردیها در مقدمه کتاب اشاره کرده است که چه زمان ایده چنین اثری در ذهنش جوانه زده است؛ زمانی که او برای فرصتی مطالعاتی در اوایل دهه دوم قرن ۲۱ به آمریکا آمد و احتمالا در همان دو سال فرصت یافت تا بتواند درباره جریانهای فکری نوین در غرب مطالعهای جدی و عمیق انجام دهد. از این منظر، کتاب موردنظر که میتوان آن را چکیده مطالعاتی همان دوران به شمار آورد، اثری تالیفی-ترجمهای است. از محتوای فصل فصل آن برمیآید که آقای مردیها، درباره تکتک این افراد و اندیشههای آنها شناخت دقیقی دارد و این دقت و عمق را در فصلبندی کتاب، ترتیب قرار گرفتن فصول و متفکران هر موضوع، و از آن مهمتر مقدمههای تحلیلی مترجم، میتوان به فراست دریافت.
ویژگیهای متفکرانی که در کتاب آمدهاند
به نوشته مترجم، هدف کتاب انتقال ایدههای اصلی متفکران در مهمترین کتابهای آنها به جامعه فارسیزبان بوده است که با برگردان مهمترین فصل هر کتاب و مقدمهای که خود نوشته است، تا حدودی حاصل میشود و مسیری را نشان میدهد تا اگر دیگرانی شوق ادامه مسیر را پیدا کردند، به ترجمه کل آن کتاب همت گمارند (مقدمه-ص ۱۵).
مترجم البته برای انتخاب این افراد و ترجمه آثارشان نیز معیارهایی داشته است که عبارتند از:
- اثر موردتوجه متخصصان و منتقدان بوده باشد
- نویسنده از بزرگان حوزه خود و دارای حسن شهرت علمی و دانشگاهی باشد
- نویسنده در قید حیات باشد
- نویسنده و آثارش، بهرغم شهرت و ارج، در ایران چندان شناخته شده نباشد
- گرایش سیاسی و فکری اثر و نویسنده آن از مدهای رایج روشنفکری نباشد
- نویسنده از حوزه فکری آنگلوساکسون (آمریکا، کانادا، انگلیس و استرالیا) باشد، اثر به زبان فنی و دشوار نوشته نشده باشد، و به موضوعهای مختلف فکری حوزه سیاست، فرهنگ، اخلاق، حقوق و تاریخ پرداخته باشد.
کتاب در ۲۰ فصل تدوین شده است. در هر فصل، ابتدا مترجم به معرفی نویسنده/متفکر و مهمترین آرای او و نیز تاثیرش میپردازد و پس از آن، یا فصلی از مهمترین کتاب او یا مقالهای که ایده نویسنده/ متفکر را بهخوبی توضیح دهد، آمده است.
به نظر مترجم، کتاب از یک دیدگاه، اثری کارگاهی است، چرا که نشان میدهد که «جمعی از زبدهترین متفکران و عالمان امروز جهان (اغلب از معتبرترین دانشگاهها) با چه ابزار و چه روش و شیوهای به تقویت مدعا و تایید فرضیه خود میپردازند و… ویژگی مهم عموم این نوشتهها در این است که با زبانی رسا و روشن و خالی از تعقید (پیچیدگی) و ایهام بیان شده است» (پیشگفتار-ص ۲۳).
اما آقای مردیها در مقدمه کتابش تعریفی هم از لیبرالیسم محافظهکار به دست داده است که از جمعبندی آن میتوان نتیجه گرفت که افراد با گرایشهای لیبرالیسم محافظهکار، «به شعار دولت هر چه کوچکتر، بهتر، باور ندارند و دخالت دولت را در برنامهریزیهای کلان، امور حمایتی و بیمهای، هدایت اخلاقی و فرهنگی جامعه از طریق تشویق قانون میپذیرند، اما مخالف خدایگانی شدن دولت هستند، تدریس انجیل و نیایش الزامی در مدارس را نمیپذیرند، و همزمان کوفتن بر طبل آیینستیزی و معنویتگریزی را هم خوش ندارند، ملیگرایی افراطی را نفی میکنند و اموری مثل هیپیگری، ازدواج همجنسگرایان و معاشقه درملاءعام را برنمیتابند و… به عقلانیت اقتصاد کلاسیک و نوکلاسیک باور دارند، ولی آن را بینیاز از برخی بصیرتها و ترمیمهای پیشنهادی اقتصاد رفتاری نمیدانند.» (پیشگفتار-ص ۲۱)
در مقدمه همچنین برخی از مهمترین دیدگاههای متفکران و نویسندگان درباره موضوعهایی چون اخلاق، اخلاق اجتماعی و مدنی، فلسفه و فلسفه سیاسی و هنر و دین و فرهنگ و… بهتفصیل آمده است و از این منظر، پیشگفتار و خواندن آن به مخاطب کمک بسیار خوبی میکند تا بتواند بر اساس آن، جهتگیری و ایدههای بنیادین نویسندگان را دریابد.
کتاب البته مزیت دیگری هم دارد که برخاسته از جایی است که تحقیقهای اولیه در آنجا صورت گرفته است؛ کشور آمریکا. آمریکا به دلیل آن که مرکز ثقل بسیاری از متفکران عصر حاضر است، عملا به منشا صدور ایدههای تازه در حوزه علوم انسانی، فلسفه سیاسی و دانشهای مختلف فکری و فرهنگی و تجربی تبدیل شده است. ضمن آن که تعامل استادان رشتههای مختلف و بحثوجدلهای آنان بر سر بسیاری از موضوعها سبب شده است تا مباحث بینرشتهای نیز در اینجا ریشه بزند و در نهایت، به اقصی نقاط جهان صادر شود. از این منظر، «چون اکثریت متفکران و محققانی که ترجمه آثاری از آنها در این کتاب آمده شهروند ایالاتمتحده هستند، دور از ذهن نیست که از این رهگذر نوعی آشنایی با وضعیت فکری و سیاسی این کشور نصیب شود.» (پیشگفتار-ص ۲۴)
استیون پینکر، پیتر سینگر، آلن راین، جورج نش، رابرت پاتنام از جمله معروفترین چهرههای این کتاب ۲۰ فصلیاند.
مباحث انتخاب و مطرحشده نیز از مسایلیاند که حوزه فکر و فرهنگ امروز با آنها مواجه است؛ از جمله «مشروعیت عصر لیبرال، رگههای محافظهکاری جدید، ارزشهای دنیای ما، جهان نسبی، محیطزیستگرایی، تغییرهای اجتماعی در آمریکا، دعاوی غلط فمینیسم رادیکال، پژوهشهای ناظر به شادکامی و نظریههای آنها، چرا استادان دانشگاه چپگرا هستند؟ میان لذت و اخلاق، داروینیسم و تکامل فرهنگی.»
انتشار کتاب لیبرالیسم محافظهکار، میتواند باب بحثهای تازهای را بگشاید و بستری فراهم کند تا به نقد جدیتر اندیشههای دیگر و حتی اندیشه لیبرالیسم محافظهکار بینجامد.
لیبرالیسم محافظهکار؛ گزیده نوشتههای متفکران امروز آنگلوساکسون/ برگردان فارسی و توضیحات: مرتضی مردیها/ ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی/ قیمت: ۱۱۰ هزار تومان، ۹۷۰ صفحه/ قطع وزیری.